Dawne i współczesne rzemiosło

Haft regionalny

W Karpatach szczególnie popularny był haft krzyżykowy, który powstaje on poprzez nakładanie jednej nitki na drugą (stąd „krzyżyki”) na materiał o równej gęstości oczek, pilnując by górne nici były zawsze nakładane od tej samej strony.

Haft bojkowski¹

Bojkowie to grupa etniczna pogranicza polsko-słowacko-ukraińskiego, na terenie Polski zamieszkująca między innymi Bieszczady. Ich ubrania były skromne, szyte z płótna lnianego lub konopnego jak i wełny, rzadko, kiedy barwione, ubogo zdobione. Haft typowy dla nich cechuje się praktycznością nad ozdobnością. Wyszywano głównie koszule, ich kołnierze, mankiety i wstawki (haft w górnej części szerokich rękawów), Dużą jego częścią były proste wzory geometryczne – kwadraty i romby, dominujące kolory to: brunatny, czerwony, czerwono-czarny, niebieski. Czerwony kolor uważany był dodatkowo za magiczny, mogący ochronić noszącego przed chorobą czy niepłodnością.

Haft huculski

Huculi to grupa zamieszkująca Karpaty Wschodnie- dorzecze górnego Prutu, Czeremoszu Białego i Czarnego oraz Cisy. Po II Wojnie Światowej Polska utraciła tereny huculszczyzny, które dziś znajdują się jedynie na terenie Ukrainy i Rumunii. W przeciwieństwie do Bojków, haft huculski był bardziej zdobny niż praktyczny². Ozdabiane były nie tylko ubrania, ale i ręczniki, obrusy czy zasłony. Kolory typowe to czarny, czerwony i ciemnoniebieski, z biegiem czasu rozpowszechniło się również użycie żółtego. Ważniejsza jednak od koloru była kompozycja haftu – podstawowym wzorem był romb, dookoła którego tworzono resztę ozdoby. Szczegóły były przemyślane, starannie dobierane i komponowane, nie rzadko cały ornament był bardzo duży i bardzo skomplikowany.

Haft łemkowski

Łemkowie to grupa tradycyjnie zamieszkująca obszar Beskidu Niskiego, zachodnich krańców Bieszczadów oraz wschodnich Beskidu Sąsiedzkiego. Haft łemkowski jest dość prosty, jednak bardzo staranny i elegancki³. Typowe kolory to czerwony i niebieski. Wyszywano głównie wzory geometryczne.

Drewniane żywieckie zabawki⁴

Drewniane zabawki ludowe w Polsce są często spotykane przede wszystkim w południowych i wschodnich rejonach. Jednym z największych i najstarszych ośrodków ich wyrobu jest ośrodek żywiecki. Jego początki sięgają XIX wieku. Na początku jednak zabawki wytwarzane były z odpadów pozostałych przy produkcji przedmiotów użytku codziennego. Od XVII wieku. Żywiecczyzna znana była z wyrabiania drewnianych sprzętów gospodarskich – uboga ziemia rolna zmuszała, bowiem mieszkańców do poszukiwania alternatywnych źródeł utrzymania. Ciężko jednoznacznie określić, od kiedy zaczęto produkować zabawki nie tylko na lokalny rynek. Przez długi okres czasu prym wśród wyrobników wiodły wsie Koszarawa ( woj. Śląskie, pow. żywiecki), Pewla Mała (woj. Śląskie, pow. żywiecki), Stryszawa (woj. Małopolskie, pow. suski) i Lachowice (woj. Małopolskie, pow. suski).

Najbardziej znanymi zabawkami są bryczki z konikami zwane karetkami oraz stryszawskie ptaszki. Karetki były wytwarzane prawdopodobnie już w początkach XIX wieku. Pierwotnie były w kolorze naturalnym dla drewna i w kształtach prostych skrzyń. Z biegiem czasu zaczęto je malować farbami anilinowymi. Skrzynie malowano głównie na fioletowo (później również na zielono i żółto) oraz przyozdabiano wzorami gwiazdy sosrębowej, kraty i miotełki. Koniki – nazywane capami ze względu na ich toporny kształt – były przeważnie buraczkowe.

Za twórcę tradycji produkcji ptaszków uchodzi Teofil Mentel ze Stryszawy. To on ustanowił ich charakterystyczny kształt, kompozycję, kolor i sposób zdobienia. Do dzisiejszych czasów największym ośrodkiem wytworu ptaszków jest zresztą Stryszawa. Pierwsze figurki wytwarzane były z surowego drewna i malowane na jaskrawe kolory farbami roślinnymi, które z czasem zastąpione zostały trwalszymi akrylowymi. Pełniły funkcję nie tylko zabawek dla dzieci, ale również elementów dekoracji domostw – przyozdabiano nimi na przykład sufity i wieszano je na choinkach.

Okres międzywojenny wpłynął na rozwój przemysłu zabawkarskiego- rzemieślnicy musieli rywalizować z fabrykami przy produkcji mebli. Z tego powodu wielu z nich skupiło się na produkcji rzeczy ozdobnych, wysoce precyzyjnych, których w tamtych czasach nie mogła wykonać maszyna. Pojawiły się, więc pierwsze ruchome zabawki – karuzelki, dziobiące koguciki oraz ptaszki pchane na kiju i machające skrzydłami. Żywiecko-suskie zabawkarstwo zostało w 2016 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Biżuteria z koralików

Łemkowskie krywulki, bojkowska drabynka, huculska męska gerdana i żeńska sylianka – to zachwycające, tradycyjne szerokie naszyjniki ze szklanych koralików.⁵ Są ręcznie wykonywane, każdy koralik jest pojedynczo nawlekany. Ich wykonanie wymaga wiele czasu i cierpliwości – niektóre wzory potrafią się składać nawet kilku tysięcy pojedynczych kuleczek. Krywulki noszone są przez kobiety niczym szeroki, ozdobny kołnierz zapinany na karku- tradycyjnie mają szerokość około 15-20 cm.⁶ Sylianki są węższe, dodatkowo często ozdabiane czarno-czerwonymi motywami. Gerdany mają charakterystczny wygląd- niczym długi krawat, zakładany przez głowę. Wierzono, że w ozdoby można wpleść intencję wykonującego, stąd powinny je tworzyć jedynie osoby o dobrym i czystym sercu. Ich wygląd oraz złożoność splotu były również wyznacznikiem poziomu zamożności wśród karpackich dziewcząt i kobiet.

Ceramika

Huculska ceramika artystyczna.

Początki huculskiej ceramiki artystycznej sięgają XVIII wieku. Chociaż na listę UNESCO została wpisana konkretnie ceramika artystyczna z huculskiego Kosowa (Ukraina) to ta unikalna sztuka była praktykowana w całym rejonie huculszczyzny. Kosów był jednak najbardziej znanym ośrodkiem jej wytwarzania.

Wypalane i przepięknie zdobione były przeróżne rzeczy – od drobnych naczyń i ozdób po płyty pieców kaflowych. Wykorzystywano do tego lokalną szarą glinę z dodatkiem białej glinki, która nadawała kremowej konsystencji. Ceramika po wysuszeniu jest malowana w charakterystyczne dla niej kolory- żółty, zielony, brązowy i biały.

Ceramika mleczna

Popularniejsza w ukraińskiej części Karpat, ceramika mleczna jest jednak również spotykana w Bieszczadach. Jej nazwa pochodzi od charakterystycznego sposobu zdobienia. Po pierwszym wypaleniu w 1100 stopniach i schłodzeniu jest zanurzana w mleku oraz wypalana po raz drugi- w temperaturze około 350 stopni. Jaki jest powód wykorzystania mleka w całym procesie? Otóż zawarte w nim wapń i kazeina wypełniają mikropory w naczyniu, czyniąc je wodoodpornym i uniemożliwiając dalsze przenikanie cząsteczek podczas użytkowania. Co czyni takie naczynia bezpiecznymi do przechowywania żywności i napojów.

Jeżeli chodzi o wygląd- uzyskiwane są przeróżne odcienie brązu, od bardzo jasnego po ciemne, czekoladowe tony. Kolor zależy zarówno od temperatury oraz pieca jak i zawartości tłuszczu w mleku.

Koronka

Koronka koniakowska cechuje się przepychem ornamentów inspirowanych roślinami i urozmaicanymi wzorami geometrycznymi. Każdy motyw powstaje oddzielnie, a dopiero pod koniec łączone są wszystkie w całość. Jest ręcznie wykonywana z białych lub kremowych nici bawełnianych. „Heklowaniem” (jak nazywa się tutaj szydełkowanie) zajmują się kobiety jedynie w obrębie trzech wsi- Koniakowa, Istebnej i Jaworzynki.

Tradycyjne instrumenty ludowe oraz muzyka z Karpat

Muzyka

W polskich Karpatach wyodrębnia się szczególnie muzykę górali podhalańskich, orawskich, pienińskich, spiskich, gorczańskich, piwniczańskich, łąckich, zagórzańskich, kliszczackich, żywieckich, śląskich oraz Lachów limanowskich i sądeckich.⁷

W podhalańskich zespołach skrzypce wypierały stopniowo dudy, oktawkę i żłóbcoki. Początkowo (w połowie XIX wieku) składały się ze skrzypiec i małych basów, z biegiem lat liczba skrzypiec się zwiększała, wprowadzono także duże basy.

Basy i dwoje/troje skrzypiec to skład typowy dla kapel orawskich, spiskich, pienińskich, górczańskich i łąckich. O klarnet poszerzali górale piwniczańscy, o trąbkę – orawscy, Kliszczacy, Lachy limanowskie i sądeckie. Basy zastępowano niekiedy bębnem dwumembranowym w kapelach orawskich.

Dudy i skrzypce to tradycyjny skład kapeli dla Beskidu Żywieckiego i Śląskiego. Grywano także na cymbałach i heligonkach. Kolędnicy używali także diabelskich skrzypiec- wakatów- dzwonków, kołatek i biczów. Głównie z pasterzami była związana gra na różnego rodzaju piszczałkach- z otworami palcowymi lub bez, również podwójnych.

Instrumenty

Żłóbcoki – wydają cichy, ostry, przejmujący dźwięk. Mają podłużny, wypukły i wąski korpus rezonansowy, rzeźbiony wraz z szyjką z jednego klocka. 3 lub 4 strunowe, nie posiadają guzika przytrzymującego naciąg strun i nie mają wyodrębnionych ścianek. Gra się na nich za pomocą smyczka o łukowatym kształcie.

Oktawka – rodzaj prymitywnych skrzypiec, o wysokim stroju.

Heligonka – jeden z najstarszych typów akordeonu. Mniejszy od standardowego akordeonu lub harmonii, wykonany z różnych gatunków drzewa. Charakterystyczne dla heligonki jest to, że podczas zagrywania guzika na rozciągnięciu miecha jest on na innej wysokości niż na zamknięciu miechu.

Wakaty (diabelskie skrzypce) – służą raczej do rytmicznego hałasowania niż do grania na nich. Składają się z długiego na nawet dwa metry metalowego pręta z główką oraz z przymocowanej do niego metalowego lub drewnianego pudła pełniącego funkcję rezonatora⁸.

Trombita (fajera) – długa na nawet 4 metry, prosta lub zakrzywiona odrobinę na końcu, drewniana rura. Wydaje niski, głęboki dźwięk i używana jest, jako pasterska trąba.

Kuwiek (kusoc) – drewniana piszczałka, używana do wabienia ptaków.

Okaryna – rodzaj fletu naczyniowego o jajowatym korpusie, wykonany najczęściej z gliny lub ceramiki.