Cele uniwersytetów ludowych

Gruntdvig był przeciwnikiem szkół łacińskich i wychowania w duchu pietyzmu. Uważał, że tworzą one zbyt dużą przepaść pomiędzy nauką a życiem przeciętnego człowieka. Wyśmiewał łacinę, jako twór martwy, abnominację sztucznie stworzoną. Pochylał się nad edukacją chłopów i niższych warstw społecznych. Ludzie ci, często pozbawieni pieniędzy i czasu na naukę, potrzebowali jakiejś alternatywy. W związku z tym w głowie Gruntdviga narodziła się idea szkół dla osób dorosłych, łączących tradycję i współczesność, dająca możliwość rozwoju i bardziej świadomego zaangażowania się w życie kraju. Zależało mu na tym, aby dojrzali, mniej fortunni ludzie mieli szansę, aby poprawić swój byt i by ciągłe uczenie się czegoś nowego towarzyszyło im przez resztę życia. Wierzył, że tylko poprzez edukację wszystkich warstw społecznych Dania ma szansę stać się stabilnym, zdrowym demokratycznym krajem.²

Ponieważ absolwenci Szkół dla Życia (jak nazywał je ich pomysłodawca) mieli skupiać się na budowaniu lokalnych grup społecznych, atmosfera podczas zajęć była bardzo ważna. Stawiano na koleżeńskość i współpracę ponad podziałami. Uczeń i nauczyciel mieli żywić do siebie szacunek. Skupiano się na nauce języka, historii i wartości obywatelskich, jednak nie brakowało wielu innych przedmiotów. Podczas zajęć śpiewanie czy czytanie miało również sprawiać przyjemność, nie tylko służyć do przekazywania suchej wiedzy. Egzaminy były surowo zakazane.

Pierwsza szkoła została otwarta w 1844 r. w Rodding w Danii.

Koncepcja Uniwersytetów Ludowych szybko stała się popularna w innych krajach Skandynawii, aczkolwiek jej interpretacja pomiędzy poszczególnymi krajami troszkę się różni.

Życie i twórczość Mikołaja Gruntviga

Gruntdvig nazywany jest „ojcem zachodniej edukacji dorosłych”. Przypadło mu żyć w okresie, w którym w Danii doszło do ogromnych zmian społecznych. W 1788 r. uchylone zostało prawo, które zakazywało wyprowadzki chłopom z majątku, w którym się urodzili bez zgody jego właściciela. W 1814 r. wprowadzono obowiązek edukacji. Chłopi otrzymali również prawo głosu w zgromadzeniu doradczym. Gruntdvig zauważył, że jeśli mają oni współdecydować, to powinni otrzymać stosowną do tego zadania edukację.

Choć znany szeroko głównie ze względu na swoje przełomowe podejście do edukacji, Gruntdvig przez całe swoje życie działał również, jako teolog i duchowny luterański. W przeciwieństwie do swojego konserwatywnego ojca, który również był pastorem, poglądy głoszone przez Gruntdviga często wytykały błędy tradycyjnemu podejściu. Z tego powodu uznawany był za bardzo kontrowersyjną osobę, wielokrotnie zakazywano mu prawienia kazań lub odprawiania sakramentów. Dopiero w piątej dekadzie swojego życia udało mu się uzyskać stałą posadę kapelana w Vartov, kopenchadzkim domu duchowym dla starszych kobiet.

Dzięki królewskiemu patronatowi, uzyskanemu w celu przetłumaczenia staronordyckich ballad i sag, Gruntdvig miał możliwość by kilkukrotnie odwiedzić Anglię. Tamtejszy system edukacyjny i przemyślenia z nim związane, jak również treści legend, nad którymi pracował, stały się podstawą pism, w których narodziła się idea Uniwersytetów Ludowych.

Czerpiąc inspirację prosto z sag, Gruntdvig w centralnym miejscu swoich rozważań na temat edukacji umieszczał postać nauczyciela- barda. Miał on być jego zdaniem osobą, która najlepiej poradzi sobie z rozbudzeniem miłości do króla, ojczyzny i języka w prostych ludziach. To właśnie mity, podania i legendy miały być środkiem przekazu, który w naturalny i nienarzucający się sposób będzie krzewił obywatelskie postawy. Historia czasów przeszłych miała skłaniać do refleksji nad teraźniejszością i pozwalać uniknąć popełniania błędów przodków. W pierwszych Uniwersytetach Ludowych nie zachęcano do tworzenia notatek- wiedza, jaką starano się przekazać była „żywa”, uczniowie mieli nią mimowolnie nasiąkać.

Koncepcja „żywego kontaktu” leży zresztą u podstaw szkół dla ludu. Łączy się z krytyką łaciny (wszechobecnej w duńskiej edukacji w XVIII w.), jako języka już martwego, który nie opisuje rzeczy obecnych i przez brać połączenia z ludźmi utrudnia naukę.³

Według założeń Gruntdviga, wpływ na organizację Uniwersytetów Ludowych powinny mieć tylko i wyłącznie osoby z nich korzystające⁴. To uczniowie mieli między innymi decydować o wyborze nauczycieli. Zarządzanie własną edukacją miało być dla nich treningiem przed przejściem do podejmowania poważniejszych politycznych decyzji lokalnego szczebla. Dodatkowo postulował by „dyrektora” szkoły zastąpiono „przedstawicielem”- placówka edukacyjna miała skupiać się na szukaniu podobieństw a nie na uwypuklaniu różnic. Doświadczenie życiowe poszczególnych osób miało być szanowane i stanowić wartość samą w sobie- dzięki jego wymianie miało następować coś, co Gruntdvig nazywał „wzajemnością nauczenia”. Zarówno uczniowie jak i nauczyciele mieli od siebie coś zyskiwać i wciąż się zmieniać- rozwój zdaniem Gruntdviga miał być trwałym, niekończącym się procesem.

Pomimo tego, że Gruntdvig był chrześcijańskim teologiem uważał on, że w szkołach ludowych religia nie powinna być nauczana. Miał się tym zajmować samodzielnie i osobno kościół. Uważał on, że należy najpierw być człowiekiem a dopiero później Chrześcijaninem. Bez względu na warstwę społeczną, z której ktoś się wywodził bądź poglądy polityczne i religijne, każdy obywatel Danii powinien uczyć się tych samych wartości społecznych i stawiać je na pierwszym miejscu.

Pierwsze Uniwersytety Ludowe

Wczesne duńskie Uniwersytety Ludowe z dzisiejszej perspektywy mogą wydawać się bardzo nacjonalistyczne. Na takie ich obraz miała jednak wpływ sytuacja historyczna tamtego okresu. W roku 1864 wybuchła II wojna o Szlezwig, pomiędzy Danią a Prusami. Spór toczył się o trzy nadgraniczne księstwa, do których obydwa narody zgłaszały roszczenia. W rezultacie przegranej Dania utraciła Szlezwig – w tym Rodding, miejsce powstania pierwszego Uniwersytetu Ludowego. Przeniósł on swoją siedzibę do przygranicznego duńskiego Askov. W tak niepewnej sytuacji, w bardzo bliskiej odległości od Prus, podczas nauczania kładziono silny nacisk na podtrzymywanie kultury, tradycji i historii Danii. Sam Gruntdvig sprzeciwiał się jednak głośno nadmiernej nacjonalizacji przekonując, że tylko naród bez silnej znajomości swoich korzeni będzie dążył do uciskania i podboju słabszych sąsiadów.

Gruntdvig nigdy osobiście nie ufundował żadnej szkoły, a do nadzoru nad jedną z powstających przystąpił dopiero w roku 1856. Częściowo spowodowane jest to jego pracą badawczą- był w dużej mierze naukowcem, który skupiał się na pisaniu a nie działaniu „w terenie”. Drugim powodem były jednak jego wieloletnie starania mające na celu powstanie zgodnego z jego przekonaniami dużego państwowego uniwersytetu w Soro. Marzenia te jednak ostatecznie umarły w roku 1849 z powodu śmierci patrona szkoły, króla Chrystiana VIII.

Uniwersytety Ludowe we współczesnej Danii

Obecnie w Danii jest ponad 70⁵ różnego rodzaju Uniwersytetów Ludowych, większość z nich znajduje się w mniejszych miastach lub na wsi. Różnią się pomiędzy sobą zarówno czasem powstania jak i wielkością- niektóre są w stanie pomieścić ponad 100 uczniów, inne tylko 30. Wciąż kładziony jest w nich największy nacisk na atmosferę. Poza jednym wyjątkiem, wszystkie są szkołami z internatem. Nauczyciele i uczniowie mieszkają razem, spożywają posiłki i dzielą się obowiązkami dnia codziennego podczas trwania kursu. Większość z nich oferuje krótkie kilkutygodniowe kursy jednak dostępne są również zajęcia trwające kilka miesięcy. Z oferty krótszych kursów korzystają zwykle osoby starsze, z dłuższych- młodsze.

Uniwersytety Ludowe w Polsce – rys historyczny

Ciężko jest wskazać dokładną datę z jaką na ziemiach polskich powstała pierwsza placówka którą można nazwać Uniwersytetem Ludowym. Skomplikowana sytuacja polityczna i fakt przebywania obszarów Polski pod różnymi zaborami spowodowały, że idea Uniwersytetu Ludowego trafiała do ludzi różnymi drogami i w różnym czasie⁶. Powszechnie przyjmuje się, że pierwszą szkołą utrzymaną w duchu filozofii Gruntdviga była założona w 1900 r. przez Janinę Dziubińską Ferma Ogrodnicza dla dorosłych w Pszczelinie. Jej zadaniem było nie tylko praktyczne uczenie nowoczesnej gospodarki, ale również krzewienie wartości społecznych i kształcenie przyszłych liderów małych społeczności. Z oczywistych przyczyn duża część zajęć musiała odbywać się w konspiracji.

Złoty wiek Uniwersytety Ludowe na ziemiach polskich przeżyły w okresie dwudziestolecia międzywojennego⁷. Dzięki odzyskanej niepodległości i możliwości otwartego kultywowania polskich tradycji, powstało wiele lokalnych placówek. Głównym ich zadaniem było wyrównywanie poziomu edukacji w Polsce wśród dorosłych oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.⁸

Najsłynniejsze uniwersytety tamtych czasów to:

• UL w Dalkach – otwarty 4 października 1921 r. z inicjatywy Towarzystwa Czytelni Ludowych a w szczególności ks. Antoniego Ludwiczaka. Była to pierwsza placówka edukacyjna na ziemiach polskich używająca oficjalnie nazwy „Uniwersytet Ludowy”. Służył on za wzór wielu placówkom powstającym w późniejszym czasie. Koncept polskości silnie wiązano tutaj z religią katolicką.

• UL w Odolanowie – otwarty w 1927 r., którego założycielem był Karol Krajewski.

• UL w Szycach – założony w 1924 r. i prowadzony przez Ignacego Solarza

• UL w Gaci Przeworskiej – powstały w 1932 r. z inicjatywy Ignacego Solarza i jego żony Zofii. Obydwie placówki, którymi zarządzał Solarz starały się zmobilizować kulturalnie i społecznie przede wszystkim chłopów.

Po zakończeniu II Wojny Światowej liczba uniwersytetów była systematycznie zmniejszana. Idea indywidualizmu nie współgrała z sowiecką propagandą. Także następne lata nie były łaskawe na UL, niecieszących się zainteresowaniem władz wolnej Polski.

Obecnie na terenie Polski działają następujące Uniwersytety Ludowe:

• Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy,

• Uniwersytet Ludowy w Radawnicy,

• Uniwersytet Ludowy Rzemiosł Artystycznych w Woli Sękowej,

• Uniwersytet Ludowy im. Jana Józefa Lipskiego w Teremiskach,

• Nadbużański Uniwersytet Ludowy,

• Ekologiczny Uniwersytet Ludowy w Grzybowie,

• Zachodniopomorski Uniwersytet Ludowy.

Chociaż Uniwersytety Ludowe w swoim wykonaniu różnią się między sobą, skupiając się na określonych dziedzinach życia człowieka, wciąż łączą je wspólne założenia i cele:⁹

• Szkoła dla życia,

• Nie akademicka nauka osób dorosłych z małych społeczności,

• Stawianie na harmonijny, interdyscyplinarny rozwój,

• Szukanie podobieństw a nie podkreślanie różnic,

• Radość z nauki zamiast ciągłego stresu i porównywania się z innymi,

• Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,

• Nauka o własnej kulturze i korzeniach pozwala otwierać się na innych,

• Stawianie na samodzielność i umiejętność właściwej oceny sytuacji jak również podejmowania decyzji,

• Korzystanie z doświadczeń poprzednich pokoleń w rozwiązywaniu problemów współczesnych,

• Kreowanie społeczeństwa obywatelskiego, świadomego i chętnie angażującego się w lokalne aktywności.

Metody kształcenia na Uniwersytetach Ludowych: mają być jak najbardziej przyjazne dla słuchacza, służące łatwemu i naturalnemu przyswajaniu wiedzy. Nauka ma być przyjemnością a nie przykrym obowiązkiem.

• Brak ocen i egzaminów,

• Żywe słowo- używanie języka, jakim, na co dzień posługują się mieszkańcy,

• Uczestnictwo w zajęciach jest osobistym wyborem każdego słuchacza,

• Uczenie się od siebie nawzajem dzięki porównywaniu odmiennych życiowych doświadczeń,

• Współodpowiedzialność- podejmowanie decyzji dotyczących szkoły i jej otoczenia, oraz osobista realizacja wspólnych postanowień,

• Zachęcanie do samokształcenia,

• Praca przy wspólnych projektach,

• Nauka poprzez praktykę, nie tylko teorię.